Inloggen
Abonneren
Contact
Interview met Harold Bekkering
Neuropsycholoog Harold Bekkering is keynote speaker tijdens het jaarlijkse congres van HJK. Hij spreekt over de rol die verwondering speelt in de ontwikkeling van het jonge kind. In dit interview neemt hij daar vast een voorschot op. ‘Scholen die leerlingen het vertrouwen geven dat ze kunnen leren, zijn wat mij betreft excellent.’
Samen met collega-wetenschapper Jurjen van der Helden schreef je het boek De Lerende Mens. Hoe leert het jonge kind?
‘Niet heel anders dan oudere kinderen en volwassenen. Het is een zoektocht om de wereld beter te begrijpen. Dat het antwoord nog niet gevonden is, of later weer wordt bijgesteld, is niet erg. Integendeel, het is juist het avontuurlijke van een weg bewandelen in een wereld die steeds groter wordt. In het recente boek Breinkracht gaan we meer specifiek in op leren voor het jonge kind.
Gelukkig sluit het onderwijs voor jonge kinderen in de kleuterklassen in veel opzichten aan bij de voorwaarden voor een optimaal leerproces. Het komt tegemoet aan individuele verschillen. Kinderen mogen bijvoorbeeld zelf een speelhoek kiezen en hun belevenissen delen in een kringgesprek. Met respect voor hun unieke eigenschappen leren ze daarnaast oog te krijgen voor andere kinderen en ze worden uitgedaagd om bijvoorbeeld eens in een andere speelhoek te spelen. In de hogere klassen zie ik minder aandacht voor individuele keuzes en sociaal-emotionele groei.
Aan de andere kant neemt de druk bij jonge kinderen juist toe, voor de overgang naar groep drie moet je bijvoorbeeld vaak al een aantal letters van het alfabet kennen. De roep om ‘cognitieve prestaties’ wordt alleen maar groter.’
‘Iets wat een wow-gevoel oproept, dat is verwondering!’
Het is toch best begrijpelijk dat er gemeten wordt of iemand al klaar is voor groep drie, juist om druk verderop in de schoolloopbaan te voorkomen?
‘Gezien het schoolsysteem zou je je kunnen afvragen of een kind al toe is aan groep drie. Maar in de praktijk wordt dat vaak: “Kun je het al?” Daar wil ik een andere vraag tegenover zetten: “Wil je het al?” En als dat niet het geval is, waarom dan niet? Het is gegeven de natuurlijke nieuwsgierigheid van kinderen toch vreemd als een kind dat omgeven is door boeken, geen interesse toont voor die magische tekens op papier? Is het zelfvertrouwen om te mogen leren, een eigen weg te mogen bewandelen en mogen vallen en opstaan, wel voldoende gevoed? Vergeet toetsresultaten en inspectiebezoeken: wat mij betreft is de school die ervoor zorgt dat kinderen erop vertrouwen dat ze kunnen leren, een excellente school.’
Voor het congres van HJK op 9 april ga je in op de rol van verwondering in het leerproces. Kun je alvast een tipje van de sluier oplichten?
‘Het was een prikkelend verzoek om dieper in te gaan op verwondering, want in de wetenschap spreken we vooral over nieuwsgierigheid. En daarmee laten wetenschappers een heel interessant fenomeen liggen. Verwondering heeft raakvlakken met nieuwsgierigheid, maar is ook wezenlijk anders. Nieuwsgierigheid drijft een mens steeds verder, er duikt altijd weer een nieuwe horizon op. Verwondering daarentegen doet je stilstaan bij je ontdekking. Als je plotseling positief geraakt wordt door iets wat je in schoonheid doet verzuchten, iets wat een ‘wow-gevoel’ oproept, dan is er sprake van verwondering.’
‘We moeten durven loslaten, om meer ruimte te krijgen voor verwondering’
Een neurowetenschapper verklaart dat wellicht met neuronen die geactiveerd worden in de hersenen?
‘Onze hersenen scheppen modellen en categorieën om grip op de wereld om ons heen te krijgen. Je hersenen voorspellen de hele dag door wat je verwacht dat er gaat gebeuren. Veel informatie valt ongemerkt binnen de kaders van deze verwachting, maar alles wat verrast, trekt onze aandacht. Ook alles wat een belonend gevoel geeft, waarbij je belangrijke neurotransmitters als dopamine aanmaakt, zorgt ervoor dat je meer aandacht aan informatie besteedt. En hoe langer iets onze aandacht heeft, hoe beter het werkgeheugen, de hippocampus in ons brein, de kans geeft dat we de informatie verplaatsen naar het langetermijngeheugen, de temporale cortex. Het jonge kind kan zich nog flink verwonderen over alles wat het niet kent en stelt constant zijn begrip bij. Volwassenen daarentegen nemen steeds meer een identiteit aan en vormen vaste ideeën over hoe de wereld in elkaar zit. Ze leren dus minder makkelijk.’
Kunnen scholen verwondering bevorderen?
‘Natuurlijk, maar dan moeten ze niet doorschieten in het methodisch werken met modellen en aannames. Dat dooft de nieuwsgierigheid. Ook bij kleuters zie je helaas juffen en meesters die erop aandringen letterlijk binnen de lijntjes te kleuren. Dat is dodelijk voor het eigen initiatief en de creativiteit. En laat de leeftijd van drie, vier, vijf jaar volgens de wereldberoemde psycholoog Erik Erikson (1902-1994, red.) nu net de cruciale fase zijn waarin ze dat leren. Dus ik zou zeggen: Pak wat potloden en ga lekker aan de gang. Teken iets waarmee jij bezig bent en elke uitkomst is goed.’
Staat ‘lekker aan de gang gaan’ een gestructureerde kennisopbouw niet in de weg?
‘Hier stuiten we denk ik op hét onderwijsdebat van de voorbije twintig jaar, tussen voorstanders van directe expliciete instructie en die van zelf ontdekkend leren. De eerste groep geeft aan dat leerlingen een vaststaand curriculum moeten volgen en daarbij flink aan de bak moeten. Daar staat door de van tevoren bepaalde groeicurve dan wel een gevoel van competentie en daarmee van eigenwaarde en motivatie tegenover. Valt wat voor te zeggen. Maar het blijft kleuren binnen de lijntjes.
Voorstanders van zelf ontdekkend leren zien liever dat de stof aansluit bij de individuele leerbehoefte van de leerling. Heb je iemand uit Polen in je klas? Dan kun je die vragen om een spreekbeurt over Polen te laten geven: wat eet men daar, hoe zien de steden en de natuur eruit, enz. Misschien leer je zo wel beter wat aardrijkskunde beoogt dan als je simpelweg alle hoofdsteden memoriseert voor een toets. Die kennis vervliegt snel.’
‘Methodisch werken dooft de nieuwsgierigheid’
Sluit directe instructie niet beter aan op de zone van naaste ontwikkeling, zeker in Nederland een kernbegrip als het gaat om de ontwikkeling van het jonge kind?
‘De inbreng van directe instructie heeft denk ik veel te maken met klassenmanagement. Stel dat de ontwikkeling van de leerlingen te veel uit elkaar loopt? Weg houvast. Maar we moeten durven loslaten om meer ruimte te krijgen voor verwondering. Praktisch gezien kan het, als we de onderlinge verschillen vieren. De leerling die alle leesniveaus heeft doorlopen, kan een ander kind aan het lezen krijgen door samen boeken uit te kiezen in de bibliotheek. Daarvan leert de snelle lezer ook: wat maakte dit boek boeiend? Waar slaat de ander op aan? Hetzelfde duo kan ook samen gaan rennen. Waarom is de één sneller dan de ander? Langere benen, andere techniek? Dat vraagstuk lokt weer een hoop andere vragen uit. Daar kan de gymleraar ook op inspringen, mits hij bereid is de interesses van de leerlingen te volgen. Want waarom zouden ze in de gymles niet zo goed mogelijk de bewegingen van een luipaard mogen nadoen, als dat volop in de belangstelling staat?
Het doet er echt toe hoe we de school inrichten: de basis van leren wordt gelegd op de basisschool. De ervaringen die we daar opdoen, dragen we een leven lang met ons mee. Verbinden we leren met competitie, druk en collectieve leerdoelen, of als de mogelijkheid om jezelf en de wereld te ontdekken? Willen we de school als een plek waar je leert om binnen de lijntjes te kleuren, of mag je zelf de contouren bepalen? Ik ben er volledig van overtuigd dat het laatste de maatschappij de mooiste tekeningen oplevert!’
Harold Bekkering is professor in de psychologie en onderzoeker binnen de cognitieve neurowetenschappen. Hij spart graag met kinderen, studenten en professionals over alles wat met leren en motiveren te maken heeft.
Erik Ouwerkerk is zelfstandig onderwijsjournalist en tekstschrijver.
