Inloggen
Abonneren
Contact
De seizoenen anders bekeken
Biologie ♥ beeldende kunst
Kleuterleerkrachten zaaien en planten in de lente en bieden ontdektafels vol bosvruchten en bladeren aan in de herfst. Het najaar is ook de tijd waarin schilderijen van bomen pieken in de kleuterklas. Hoe kun je met kinderen rijke activiteiten uit bomen halen en ze nog betekenisvoller maken door ze over de seizoenen heen te verbinden? De suggesties in dit artikel zijn bedoeld om leerkrachten in groep 1 tot en met 4 te inspireren.
Stel je voor: je staat met je kleuters op een pleintje vlak bij de school en je spreekt hen toe: ‘Straks komt de gymjuf langs in onze klas en zij moet kunnen raden bij welke boom wij nu staan. Jullie mogen de boom tekenen en vertellen over wat je hier ziet, hoort, ruikt en voelt. Je mag alleen niet zeggen welke boom het is. Verken de boom dus goed met al je zintuigen.’
Je zet een paar vrijwilligers aan het werk met papier en potloden. De anderen laat je verwoorden wat ze in de klas kunnen vertellen. Je vraagt door. ‘Groene blaadjes, zeg je. Groen zoals het gras, zoals mijn sokken, of zoals het groen van dennennaalden?’
‘De stam is dik, hoor ik. Wat is dik? Kun je dat meten? Kun je er met je armen omheen of heb je daarvoor een vriendje nodig?’
‘Hoezo, de boom is vuil? Ja, als je met je hand over de schors wrijft, krijg je een groene veeg. Is dat aan alle kanten van de boom zo?’
‘Ruikt de boom ergens naar? Of ruiken de blaadjes naar iets? Zitten er vogels of vogelnesten in? Hoe zien die eruit?’
Laat de kleuters vervolgens concrete feedback geven op de tekeningen. Klopt de vorm? Kun je in vooraanzicht inderdaad nergens door de bladeren kijken? Zijn de kleuren goed gekozen? Kinderen kunnen het best hebben dat een ander kind een opmerking maakt of een verbeterpunt aanwijst, als de toon maar niet verwijtend wordt. De conclusie zou moeten zijn dat de tekening mooi en goed is, maar dat het op sommige punten nog net wat beter kan. Noteer de verbeteringen en maak nog een paar foto’s van de boom. Als je die in de klas projecteert, kunnen de kinderen samen de tekening kiezen die de boom het beste weergeeft.
Leg een boom niet in één keer vast, maar doe het in verschillende seizoenen.
Of je collega kan raden om welke boom het gaat, hangt van veel factoren af. Hoe markanter de boom en hoe minder groen er in de buurt is, hoe groter de kans dat het haar lukt. Ook de leeftijd van de tekenaar en zijn of haar vaardigheid om specifieke eigenschappen van de boom in detail af te beelden kunnen een bepalende factor zijn.
Op de onderstaande illustraties is dezelfde ginkgo biloba afgebeeld door een zesjarige en een achtjarige in de zomer en door een volwassen kunstenaar in de lente.*
De eerste twee lijken op elkaar. Het is niet zo dat er in de tekening van het oudste kind meer aanwijzingen te vinden zijn om vast te kunnen stellen om welke boom het gaat. Geen van de twee kinderen accentueert bijvoorbeeld de kenmerkende vorm van de blaadjes. Voor jongere kinderen zou een treur- of een knotwilg een geschikte boom zijn om te tekenen, omdat de markante vorm relatief makkelijk weer te geven is.
Dezelfde ginkgo biloba weergegeven door Elle van zes, Vic van acht en een volwassen kunstenaar.
Echt waarnemen
De net beschreven activiteit zou een mooie opener kunnen zijn voor een jaarproject waarin je met je klas op geregelde tijdstippen bomen gaat spotten. Bewaar de schilderijen en foto’s voor vergelijkend onderzoek. Om het bijzondere van deze aanpak te onderstrepen, staat hieronder ook de klassieke manier waarop er vaak met kleuters rond het thema bomen wordt gewerkt aangegeven.
Als je met jonge kinderen op slechts één tijdstip naar een boom kijkt, kun je die alleen vergelijken met andere bomen in de buurt of met afbeeldingen ervan. In de lente zie je bij verschillende loofbomen prille blaadjes aan de takken en in de herfst zie je ze verkleuren en de bladeren van de boom vallen. Maar je ziet niet hoe de bladeren groeien. Daarvoor moet je meerdere observaties doen in de tijd en de herinnering eraan vastleggen.
Leg een boom niet één keer vast, maar doe het in verschillende seizoenen.
Meer dan een natuurproject
Het jaarproject is naast een natuurproject ook een artistiek project. Je laat de kinderen dezelfde bomen op verschillende manieren portretteren. Doorgaans associëren we dat met expressie, maar in deze opzet besteden we minstens zoveel aandacht aan de impressie, het goed waarnemen van de bomen en van de verschillende weergaven ervan. Lijken de schilderijen op de bomen en op de foto’s?
De kinderen zullen ongetwijfeld met andere ogen naar schilderijen van bomen van bijvoorbeeld Mondriaan, Van Gogh of Picasso gaan kijken. Ze zullen zich wellicht de vraag stellen welke stijl de schilders hanteerden, welke bomen het zijn en in welk seizoen ze zijn geschilderd.
Teken bomen op verschillende momenten en vergelijk ze later met elkaar
Vier keer in een jaar op verschillende manieren meerdere activiteiten opzetten rond verschillende bomen, vergt een systematiek die door de leerkracht gestuurd wordt. Kinderen kunnen naarmate ze het patroon herkennen voorzien wat er gaat gebeuren met de boom, naar volgende stappen uitkijken en zelfs verwachtingen formuleren. Toch is het belangrijk ook hier de eigen inbreng van kinderen te honoreren. Ze kunnen bijvoorbeeld gaandeweg andere bomen voorstellen, ze willen misschien andere stijlen uittesten vergelijkingen maken tussen bomen of andere ideeën hebben. Goed voor de betrokkenheid om deze suggesties mee te nemen.
Besteed aandacht aan kunstvormen door bomen verschillend te portretteren
Meer dan wereldoriëntatie en kunstzinnige vorming
De activiteiten die hier beschreven zijn, verbinden verschillende leergebieden. In de eerste plaats hebben ze een sterke wereldoriënterende en talige insteek. Je brengt zelf veel nieuwe woordenschat aan, maar je vraagt je kleuters ook te verwoorden wat ze waarnemen in de natuur of welke verschillen ze in de weergave ervan zien. Daarnaast is het mogelijk om nog andere leergebieden met deze jaaractiviteit te verbinden, bijvoorbeeld mogelijkheden om de bredere denkontwikkeling en het wiskundige redeneren van kinderen te prikkelen. Zo kun je met bomen rond symmetrie werken. Bomen aan de rand van het bos zijn anders dan aan de boszijde. Vrijstaande bomen kun je soms in alle mogelijke richtingen van top tot wortel doorzagen in quasi gelijke helften. ‘Hoe zou dat komen, kinderen?’ ‘Wat hebben bomen nodig om te groeien?’ ‘Ze hebben ook licht en ruimte nodig. Hoe gaat dit als ze alleen of in groep staan?’
Zorg ervoor dat je alle kunstwerken goed documenteert, zodat je later vergelijkingen kunt maken.
Minder voor de hand liggend, maar minstens zo aantrekkelijk, is het om met fotoresoluties te spelen. ‘Wat zijn de voor- en nadelen van foto’s en schilderijen?’ ‘Is een foto altijd scherper dan een schilderij?’ ’Wat verandert er als we een foto in een lagere resolutie weergeven?’ Laat een paar voorbeelden zien.
Je kunt kinderen lage resoluties en pixels ook laten ervaren. Laat ze bijvoorbeeld een foto van zeshonderd groene, bruine en gele pixels maken in een raster van twintig kolommen en dertig lijnen. Elk vakje heeft dan één kleur, maar in het geheel kun je het patroon van een boom ontdekken.
Je kunt allerlei leergebieden verbinden aan de opdracht bomen in beeld te brengen
Er zijn ook veel schilders die met rasters werken, fijne lijntjes die ze later overschilderen. Maar je kunt de kinderen laten zien dat schilders wel kleuren mengen binnen vakjes en kleur geleidelijk laten veranderen in twee aangrenzende vakjes. Met fotografie kun je eindeloos experimenteren, want naast resolutie speelt ook het licht een rol.
Idealiter combineer je je eigen onderzoeksvragen met die van de kinderen. Als je het antwoord op een vraag die zo ontstaat niet weet, laat dan zien hoe je iets in boeken of op het internet vindt. Er een expert of een kunstenaar erbij halen is helemaal leuk!
Over de auteur
Johan de Wilde is lerarenopleider kleuteronderwijs en lager onderwijs bij Odisee hogeschool in Brussel. Hij is ook co-voorzitter van Velov, de Vlaamse beroepsvereniging van lerarenopleiders.
Meer informatie
Lees hier meer over het project van kunstenaar Gilles van Schuylenbergh met de ginkgo biloba (of Japanse notenboom) in Klein Parksken (Koningin Astridpark) in Aalst. Voor de kunstenaar aan dit werk begon, fotografeerde hij op een zonnige lentedag een serie details van de boom en de omgeving vanuit verschillende perspectieven (fotocollage omhelzing 1). Hij was op hetzelfde ogenblik getuige van de omhelzing van een koppeltje dat gebruik maakte van een versoepeling in de coronamaatregelen.
Het kunstwerk is als het ware een multimediale reconstructie van de voorafgaande deconstructie in foto’s van één en dezelfde boom, die ook aan de basis staat van de tekeningen van de kinderen. Wie toen of vandaag de boom gaat bekijken, zal merken dat de verwevenheid van de takken, afgebeeld op het kunstwerk, een constructie is. De artiest trekt de reële verwevenheid van menselijke armen rechts symbolisch door in een imaginaire verstrengeling van takken links en noemt zijn werk toepasselijk ‘Omhelzing’.
De puzzelstukjes van het beeld die Van Schuylenbergh naar eigen zeggen in zijn werk stopt, staan op het eerste gezicht veraf van hoe kinderen spontaan schilderen. Toch combineren ook zij vaak onbewust elementen die in de praktijk nooit op die manier samen vanuit één perspectief te vatten zijn.
Spelen met de tijd of met de seizoenen gebeurt niet in ‘Omhelzing’. Er verstreken nauwelijks tien minuten tussen het nemen van zijn eerste en zijn laatste foto. Hij acht het wel mogelijk om in nieuw werk snapshots van delen van een boom in verschillende seizoenen samen te voegen. Wat schilders vaker doen, is eenzelfde object op verschillende momenten afbeelden. Een bekend voorbeeld is de kathedraal van Rouen die Monet in verschillende seizoenen schilderde. Ook de verschillen daarin kunnen kinderen inspireren.
De Omhelzing 1 en 2
Literatuurlijst
- Inspectie van het Onderwijs (2015) Wereldoriëntatie. De stand van zaken in het basisonderwijs. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
- UNESCO (2021) Reimagining our futures together. A new social contract for education. Report from the international commission on the futures of Education.
Gerelateerde artikelen
Muziek voor verse oren
De laatste paar jaar is er – mede dankzij landelijke programma’s als Meer Muziek in de klas – extra aandacht voor muziek in het basisonderwijs. Het belang daarvan wordt onder me...
Op de schouders van Maria Montessori
‘If I have seen further, it is by standing on the shoulders of giants’ (Isaac Newton, 1676). Wanneer je de traditie kent waarin je staat, zie je meer. Dit geldt ook voor profess...
Een muzikaal cadeau
De kleutergroepen van basisschool De Zonnewijzer in Roermond zitten in gespannen afwachting op de bankjes in de gymzaal. Ze weten dat ze gaan kennismaken met Ninus, een meisje m...
