Versterk veerkracht van kinderen met trauma

Gaia is vier jaar en zit in groep 1. Haar ouders zijn korte tijd geleden uit elkaar gegaan en sindsdien heeft ze geen contact meer met haar vader. Toen haar ouders nog bij elkaar waren, maakten ze vaak ruzie waarbij ze veel schreeuwden en haar moeder soms ook hard huilde. Elke avond lag Gaia in bed te luisteren of er weer ruzie was. Een keer ging ze naar beneden toen ze haar moeder hard hoorde huilen. Haar moeder lag op de grond en Gaia zag dat ze veel pijn had en erg bang was. Gaia wist niet wat ze moest doen.

Negatieve jeugdervaringen bij jonge kinderen

Kinderen in het basisonderwijs maken meer ingrijpende gebeurtenissen mee dan je misschien denkt (Vink et al., 2016). Nederlands onderzoek toont aan dat drie op de tien kinderen in het regulier onderwijs drie of meer verschillende soorten ingrijpende jeugdervaringen hebben meegemaakt (De Berk et al., 2021). Hoe meer soorten negatieve ervaringen een kind heeft, des te negatiever beoordelen kinderen hun kwaliteit van leven. Voor ongeveer de helft van de leerlingen geldt dat ze hun eerste ingrijpende gebeurtenis meemaakten voordat ze vier jaar oud waren (Offerman et al., 2023).

Een jonge leeftijd verhoogt het risico op trauma

Vaak wordt gedacht dat kinderen onder de zes jaar minder gevoelig zijn voor trauma. Dat komt onder andere door een hardnekkig misverstand dat het geheugen van jonge kinderen nog niet zo goed ontwikkeld is en dat ze er daarom ‘gelukkig’ niets van onthouden. Uit onderzoek weten we inmiddels dat baby’s al voordat ze geboren worden automatisch herinneringen opslaan (Howe et al., (2006). Jonge kinderen vormen juist een risicogroep voor trauma. Ze lopen meer gevaar om slachtoffer te worden van kindermishandeling (CA & Durham, 2010) en doordat ze niet goed kunnen communiceren over wat ze hebben meegemaakt en hoe ze zich voelen, missen ze de steun die nodig is om de ervaringen goed te verwerken.

Intern alarmsysteem

Omgaan met stress, spanning en angst hoort bij de normale ontwikkeling. Een jong kind ervaart een nieuwe situatie al snel als enigszins stressvol. Deze positieve stress zorgt ervoor dat een kind extra alert is, waardoor het de informatie uit de omgeving goed in zich opneemt. Als het kind een volgende keer in een soortgelijke situatie komt, is het daardoor al beter voorbereid. In sommige situaties kan de stress echter zo oplopen dat de hersenen een stressreactie in gang zetten. Dit gebeurt als het interne alarmsysteem in de hersenen aangeeft dat een situatie gevaarlijk is. Het lichaam maakt zich dan klaar om te overleven door te vechten, te vluchten of te verstijven. Ook slaat het interne alarmsysteem zoveel mogelijk zintuiglijke kenmerken van de gevaarlijke situatie op. Als de situatie zich opnieuw voordoet, slaat het systeem alarm, waarna er direct een stressreactie in gang gezet wordt.

Als Gaia op school een harde stem hoort, gaat haar alarmbel onmiddellijk rinkelen. Ze verstart en voelt zich heel angstig. Van de buitenkant ziet het eruit alsof ze zit te dromen. Als de juf op zo’n moment haar hand op Gaia’s schouder legt, kan Gaia heftig reageren. Ze roept dan hard ‘au!’ alsof de juf haar heeft geslagen. Gaia’s juf heeft op zo’n moment het idee dat Gaia haar afwijst en niets met haar te maken wil hebben.

Traumareacties bij jonge kinderen

Traumareacties van kinderen zijn heel verschillend. Terwijl sommigen zichtbaar van streek zijn en snel huilen of snel boos worden, kunnen anderen hun gevoelens onderdrukken of zich terugtrekken. Dit maakt het lastig voor leerkrachten om signalen te herkennen. Zonder de context te kennen kan elk gedrag dat een kind laat zien ook door iets anders worden verklaard. Als je als leerkracht weet wat een kind meemaakt, kun je het gedrag dat een kind laat zien ook beter interpreteren.

Op school schrikt Gaia snel van harde geluiden. In de klas zit Gaia vaak te dromen en als de juf iets aan haar vraagt, moet ze soms twee keer haar naam noemen. In haar spel hebben de poppen altijd ruzie. Haar klasgenootjes vinden dat niet zo leuk, waardoor ze uiteindelijk vaak alleen speelt. De leerkracht van Gaia vraagt zich af wat er met Gaia aan de hand is. Zou er bij Gaia misschien sprake kunnen zijn van een autismespectrumstoornis? Als de juf zou weten wat Gaia thuis heeft meegemaakt, dan zou ze haar gedrag kunnen herkennen als een reactie op de chronische stress die ontstaat door het opgroeien in een onveilige thuissituatie.

Jonge kinderen vormen juist een risicogroep voor trauma

Hoe kunnen leerkrachten veerkracht bevorderen in de klas?

Veerkracht is het vermogen om terug te veren na een moeilijke situatie of gebeurtenis. Het vergroten van de veerkracht van kinderen staat centraal bij traumasensitief onderwijs. Het betekent niet dat een kind geen last heeft van de traumatische gebeurtenis, maar het helpt het kind om te herstellen en op een gezonde manier verder te ontwikkelen.

Wat helpt om de veerkracht te vergroten?

Een veilige en voorspelbare omgeving creëren

Hanteer een consistente dagindeling en duidelijke regels. Daarbinnen houd je de ruimte om hiervan af te wijken als je denkt dat het kind dat nodig heeft. Zorg voor een rustige en uitnodigende klasruimte, waar kinderen zich veilig en geborgen voelen.

Een gevoel van controle geven

Bied keuzemogelijkheden. Traumatische ervaringen gaan altijd gepaard met een gevoel van controleverlies. Als je keuzes biedt, houd je de regie en hebben de kinderen een gevoel van controle.

Achter het gedrag kijken

Vraag je af wat een kind heeft meegemaakt en of het gedrag daaruit kan voortkomen. Als je alleen focust op het veranderen van het gedrag, zal de stress toenemen en het zelfvertrouwen en het vertrouwen in jou afnemen.

Praten, emoties benoemen en ruimte geven

Voer regelmatig korte gesprekjes met leerlingen en luister aandachtig naar ze. Ondertitel mogelijke emoties die je vermoedt. Vraag bijvoorbeeld: ‘Je bent zo stil vandaag. Je lijkt een beetje verdrietig. Wil je me vertellen waar je mee zit?’

Positieve relaties en verbindingen stimuleren

Het gevoel ergens bij te horen, versterkt de veerkracht. Kinderen met traumatische ervaringen hebben vaak weinig positieve relaties en een gebrekkig vertrouwen in anderen. Jij kunt het kind helpen zich onderdeel te laten voelen van een groter geheel, zoals de klas, en kansen te creëren voor het kind om vriendschappen aan te gaan. Welke mogelijkheden zijn er bij jou op school? Is er bijvoorbeeld een legoclub, zangkoor of knutselgroep?

Het zelfvertrouwen versterken

Geef regelmatig positieve feedback op inspanning en doorzettingsvermogen, niet alleen op prestaties. Dit helpt kinderen inzien dat ze uitdagingen kunnen overwinnen. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik zag dat je heel hard hebt geprobeerd om dat moeilijke puzzelstukje te vinden, goed gedaan!’

Ontspanning en stressregulatie

Bied regelmatig rustmomenten aan: zoals ademhalingsoefeningen of een rustige plek in de klas waar kinderen zich even kunnen terugtrekken als ze het nodig hebben. Leer kinderen eenvoudige ademhalingstechnieken aan om hun emoties te reguleren.

Verhalen en spel gebruiken

Gebruik boeken en verhalen om moeilijke onderwerpen aan te snijden. Er zijn kinderboeken die omgaan met verlies, angst en veranderingen op een toegankelijke manier bespreken. Dit helpt kinderen om hun ervaringen te verwerken en te begrijpen dat ze niet alleen zijn. Maak ruimte voor spel, zodat ze op een natuurlijke manier hun emoties kunnen uitdrukken en verwerken.

Sinds de leerkracht van Gaia weet wat er allemaal speelt in Gaia’s leven, kan ze haar gedrag beter begrijpen. Gaia vindt het fijn dat de juf regelmatig eventjes bij haar langskomt om iets liefs te zeggen of een knipoog te geven. Ze voelt zich steeds rustiger bij de juf nu ze merkt dat de juf nooit zomaar boos op haar reageert. In het begin kon ze erg schrikken als de juf haar plotseling aanraakte, maar dat gebeurt nu minder.

Met een veilige leeromgeving kun je een groot verschil maken

Veilige leeromgeving

Als leerkracht heb je de mogelijkheid om de veerkracht van jonge kinderen met traumatische ervaringen te versterken. Door hen in een veilige, ondersteunende en voorspelbare leeromgeving het gevoel te geven dat ze zich gezien en gehoord voelen en hen te helpen hun emoties te reguleren, kun je een belangrijk verschil maken in hun leven.

Leony Coppens is klinisch psycholoog en auteur van Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Een praktisch handboek voor het basisonderwijs en de hierbij behorende training Traumasensitief onderwijs. Recent verscheen haar nieuwste boek Iedereen kan het verschil maken. Trauma en veerkracht bij kinderen. Voor meer informatie zie leonycoppens.nl.

Literatuurlijst

Vink, R., et al (2016) Ik heb al veel meegemaakt. Ingrijpende jeugdervaringen (ACE) bij leerlingen in groep 7/8 van het regulier basisonderwijs. TNO.

De Berk, A., et al (2021) Ingrijpende gebeurtenissen in het onderwijs. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 4, 49-56.

Offerman, E., Asselman, M. en T. Hoedemaker (2023). Van onderzoek naar praktijk. Een stichtingbrede ontwikkeling van een traumasensitief onderwijsklimaat. Zorg primair, 02, 9-14.

Howe, M.L., et al (2006). Memory and development psychopathology, Hoboken.

Zero to Six Collaborative Group, National Child Traumatic Stress Network (2010). CA & Durham.

Inloggen

Versterk veerkracht van kinderen met trauma

Gerelateerde artikelen

Culturele diversiteit in de kleuterklas

Basisvertrouwen in de klas

Werken aan persoonlijkheid