Fysiek contact in de klas

Wanneer is aanraken van kinderen pedagogisch juist?

Het aanraken van kinderen in een professionele context is omgeven met spanning, terwijl fysiek contact écht een levensbehoefte is. Hoe gaan we om met dit dilemma? Wanneer is het aanraken van kinderen pedagogisch juist? Tussen gepast en ongepast, gewenst en ongewenst aanraken zit een groot grijs gebied. Zomaar een kind op schoot zetten, is niet de bedoeling. Maar wie communiceert ‘ik raak je niet aan’, wijst een kind af. Hoe moet het wel?

Fysiek contact is nodig, maar tegelijkertijd staat aanraken onder druk in de huidige tijdgeest. Er is nu een groter risico dat jouw aanraking – ondanks de beste intenties – verkeerd geïnterpreteerd kan worden. Scholing en bewustwording kunnen bijdragen aan het bespreekbaar maken van fysiek pedagogisch contact.

In contact zijn
Op het plein van een kinderdagverblijf worden de kinderen naar binnen geroepen. Een kind huilt hard, het wil nog niet naar binnen. De pedagogisch medewerker gaat voor het kind op haar hurken zitten en spreekt het aan met zachte en bemoedigende stem. Een andere pedagogisch medewerker ziet een kind dat niet volgt, neemt het bij de hand en troont het mee naar binnen.

Contact zoals hierboven beschreven gaat over verbinding: over functioneel en affectief aanraken. Wanneer is aanraken affectief en wanneer is het functioneel of onprettig? Contact betekent ‘omgang, verbinding, aanraking, in contact zijn’ (Van Manen, 1991). Het verwijst naar een verbintenis tussen mensen (tussen opvoeder en kind in deze) waar nabijheid en affectie aanwezig zijn. Alhoewel de gedeelde ervaring anders wordt beleefd per individu, is er toch sprake van intimiteit.

Hechting
Intimiteit is er direct als een baby geboren wordt. Er ontstaat een ‘dans’ tussen ouder en kind. De baby kijkt als het ware af van de ouder en leert van meet af aan door signalen af te geven en te ontvangen. Als een baby zijn handjes uitstrekt en de ouder reageert daarop, wordt de baby bevestigd en krijgt het wat het wil. Ouders, en later de begeleiders, leraren en andere betrokkenen, moeten openstaan voor de actie van het kind en over een bepaalde mate van pedagogische sensitiviteit en responsiviteit beschikken. Het gaat over het vermogen van de ouder om de signalen en behoeften van een kind correct te interpreteren en snel en adequaat te reageren, geven Bowlby en Ainsworth (Karen, 1998) aan in hun onderzoek naar de voorwaarden om tot hechting te komen.

Hierbij wordt de kwaliteit van de hechting nadrukkelijk bepaald voor het vijfde levensjaar en opgebouwd door een continue interactie van het kind met de ouder of een specifieke volwassene. In de klas kun je dat ook doen door emotioneel af te stemmen met het kind. Je neemt het perspectief in van het kind, doordat je het kind in jezelf oproept. Je voelt bij wijze van spreken wat hij of zij voelt of denkt. Met die afstemming is er verbondenheid en kun je het kind meenemen in jouw wenselijke richting (Van Herpen, 2013).

In de klas zoek je steeds naar emotionele afstemming met een kind

Zelf je neus snuiten
In die interactie en de ontwikkeling van een kind vindt een verschuiving plaats van ontvangen naar initiatief nemen. Waar in de fase van dreumes en peuter de aanrakingen soms nog wild en onaangepast kunnen zijn en het gaat om actie en reactie, ontdekken kleuters bij het spelen steeds meer nieuwe mogelijkheden van hun lijf. Het lichaamsbewustzijn breidt zich verder uit in het spel: van solitair spel naar parallelspel, naar samenspel.

In de kleutertijd ontstaat er een meer verfijnd zelfbeeld: huidskleur, haarkleur, kleur ogen, groot of klein zijn. Vervolgens zal het kind steeds beter onderscheid kunnen maken tussen wat anderen van hem vinden en verwachten én hoe het naar zichzelf kijkt. Aan volwassenen de taak om een kind te steunen en met hem of haar in contact te zijn op een manier die autonomie-bevestigend is en relatie-bevorderend. Denk maar aan een kind dat een neus heeft die nodig gesnoten mag worden. Waar je bij een baby als pedagogisch medewerker of ouder zelf een zakdoek pakt, ga je bij een kleuter bijvoorbeeld helpend begeleiden (autonomie-bevestigend) door dichtbij op ooghoogte te zitten en het voor te doen. Misschien geef je de zakdoek goed aan of doe je het samen (relatie-bevorderend).

Durf je te laten voelen
Als je je bewust bent van de fase waarin het kind zich bevindt op weg naar groot worden en je kent jouw opdracht en het kind, dan kun je goed afstemmen. Bij een goede afstemming hoort ook kennis over jezelf. In de podcastreeks ‘Aangeraakt’ (Kloosterboer, Mark, 2022 aflevering 1) vertelt haptonoom Monica Polman: ‘Als ik degene ben die aanraakt, durf ik mij dan te laten voelen aan de ander? Dat ik mijn handen niet tot een technisch instrument maak, maar dat ik mijn handen als een ambassadeur van mijzelf maak? In mijn handen laat ik mijzelf voelen aan de ander.’ Met andere woorden: onderzoek hoe je zelf in het contact bent. Zoek je nabijheid en fysiek contact op of houd je liever afstand? Zo kan een hand op de schouder in groep 1/2 betekenen: ‘Kom even tot rust, zodat we kunnen communiceren met elkaar.’ De hand in een andere hand kan betekenen: ‘Mama gaat naar huis, jij bent hier en ik ben nu jouw tijdelijke veilige basis.’ De hand die je biedt als volwassene is afgestemd op wat de ander nodig heeft. Als de hand dwingt of trekt, mag je je als volwassene de vraag stellen: ‘Wat maakt dat ik op dat moment die hand uitreik? Was dat voor jou of voor het kind?’

Ondertitel het gedrag
Je bent je eigen instrument en dus wordt je handelen bepaald door jouw persoonlijkheid en geschiedenis. Aan ieder die met jonge kinderen werkt dus de oproep om te onderzoeken waarom jij aanraakt. Beeld je eens in dat je in een kinderdagverblijf werkt en gaat voorlezen. Neem je kinderen op schoot, naast je, tegenover je, zit je hoog of laag? Laat je in de kleutergroep een kind na een ruzie een hand geven om het goed te maken? Wat maakt dat jij doet wat je doet? En wat doe je als het kind geen contact wil? Bijvoorbeeld bij het kind dat zijn hand in de mouw steekt en zo de ander de hand geeft of bij de yogales waarbij een kind steeds niet meedoet. Wat is jouw reactie? Ook dan is een onderzoek op zijn plaats. Ligt het aan jouw benadering, is die hard, fel, onduidelijk? Of gebeurt dit vaker bij dit kind en in andere situaties en wat zie je dan objectief gebeuren? En herkennen ouders het, hoe gaat dat thuis?

Contact met een kind moet autonomie-bevestigend en relatie-bevorderend zijn

Het is belangrijk om open, met een opgeschort oordeel, te kijken naar wat zich voordoet. Wat is jouw behoefte en wat is de behoefte van de ander? Je kunt een kind vervolgens respectvol ondertitelen in het gedrag dat hij laat zien en zo bijvoorbeeld vertellen dat tegen iemand aanzitten of op schoot zitten mag, omdat een kind gebaat is bij fysiek contact. Of dat het vangen bij de koprol belangrijk is voor de veiligheid en dat je vooraf deelt hoe je dat gaat doen. En dat een hand geven, gaat over het herstellen van wat is misgegaan. Een peuter die onbewust zijn of haar hand in je blouse steekt, help je door het handje eruit te halen en te zeggen dat hij of zij je mag aaien over je arm. Leg dus uit wat wel mag en vermijd te zeggen wat niet mag.

Kinderen zijn het antwoord
In dat fijne maar gevoelige aanvoelen ligt het antwoord besloten. In de zoektocht naar juiste aanwezigheid en nabijheid blijft fysiek contact iets om samen over te praten, open en vrijuit. Zo kun je met kinderen in gesprek over hoe je de dag begint, hoe je een ruzie herstelt of hoe je handelt bij pijn en verdriet. Welk contact is er thuis en welk op school? Wat is het verschil en is dat oké? Geef je elkaar een hand bij de deur of mag het ook anders? En als een hand niet jouw voorkeur heeft, kijk dan samen naar welk contact wel prettig voelt. Beter een boks of een knuffel met gevoel, dan een hand die koud is of niet oprecht met aandacht. Met in je achterhoofd een beetje kennis, weten vanuit welke opdracht je handelt en altijd autonomie-bevorderend en relatiebevestigend. Als je in de ogen van het kind het goede doet, op de juiste manier, dan is dat jouw antwoord.

Onderzoek in welke situatie jij een kind aanraakt en waarom

Adviezen voor in de praktijk

Een begeleider:

Kan omgaan met persoonlijke vragen én daarbij grenzen stellen.
Creëert een positieve en veilige atmosfeer in de groep. Hij of zij bespreekt het thema openlijk en met tact.
Is goed geïnformeerd over aanraken, intimiteit en seksualiteit; ook ten aanzien van de ontwikkeling van kinderen.
Kent het verschil tussen gewenste en niet-gewenste aanrakingen.
Kan non-verbaal en verbaal communiceren over (hun) lichamelijke grenzen.
Weet bij wie hij of zij terecht kan met vragen of problemen over lichamelijke grenzen. Hij of zij bespreekt casussen structureel middels intervisie.

Deze tabel geeft aan welke vormen van fysiek contact gepast zijn en minder gepast.

Over de auteurs

Simone Mark is oprichter van het Centrum Pedagogisch Contact en auteur van het boek Pedagogisch Contact. Haar trainingen, lezingen en masterclasses gaan over de kwaliteit van het contact tussen opvoeders en kinderen/jongeren, waarbij Simone opvoeders een perspectief biedt op pedagogische uitdagingen.
Kim van Haeften is docent en redactielid bij CPC en werkt als ecologisch pedagoog. Zij heeft twintig jaar ervaring als leraar en leerlingbegeleider in het reguliere en hoogbegaafdenonderwijs als een verbinder en gaat uit van de mensfactor in het onderwijs.

Mediatips

Kijk-, luister- en leestips

Pedagogisch Contact
ISBN: 9789082352405
In dit boek gaat Simone Mark op zoek naar de betekenis van aanraken in de professionele opvoedingssituatie. Zij gaat uit van de vanzelfsprekendheid en de noodzakelijkheid van het aanraken van kinderen, als aspect van pedagogische tact. Pedagogisch contact stelt de opvoeder in staat om juist te handelen in een pedagogische ontmoeting: de juiste aanraking, op het juiste moment, óók in de beleving van de leerling.
Podcast reeks Aangeraakt
Ted Kloosterboer van Stichting Praat over kindermishandeling en Simone Mark van het Centrum Pedagogisch Contact zijn specialisten op het gebied van aanraken. Ze zijn beide overtuigd van het belang van goede aanraking van zowel kinderen als volwassenen. Toch is aanraken door recente schandalen en corona een beladen begrip geworden. In deze podcastserie onderzoeken ze de vraag hoe je elkaar kan aanraken op een manier die voor beide prettig voelt.
Stichting Praat
Stichting Praat is in 2012 opgericht met als missie het doorbreken van het zwijgen over kindermishandeling en het vergroten van kennis over kindermishandeling.

Verdiepende leestips

Estola, E. & Elbaz-Luwisch, F. (2003). Teaching bodies at work. In: Journal of Curriculum Studies (2003, no. 6)
Fast, J. (2002). De taal van het lichaam. Lanham: Rowman & Littlefield Education.
Field, T. (2003). Touch. Cambridge: The MIT Press.
Karen, R. (1998). Becoming attached; first relationships and how they shape our capacity to love. Oxford: Oxford University Press.
Lawrence, F.K. (1957). Tactile communication. In: Genetic Psychology Monographs (vol. 56). Manhattan: Harper & Row publishers.
Manen, M. van (1991). The tact of teaching: the meaning of pedagogical thoughtfuless, New York: State University of New York Press.
Moberg, K.U. (2010). De oxytocine factor. Amsterdam: Thoeris.
Montagu, A. (1972). De tastzin. Antwerpen: Het Spectrum.

Literatuurlijst

Herpen, M. v. (2013). Ik de leraar. Driebergen: hetkind.
Karen, R. (1998). Becoming Attached: First Relationships and how They Shape Our Capacity to Love. New York: Oxford University Press.
Kloosterboer, T., & Mark, S. (2022, april 9). Aflevering 1 Aangeraakt. Opgehaald van Centrum Pedagogisch Contact: centrumpedagogischcontact.nl/podcast/aangeraakt
Manen, M. v. (1991). The tact of teaching: the meaning of pedagogical thoughtfuless. New York: State University of New York Press.

Inloggen

Fysiek contact in de klas

Gerelateerde artikelen

Culturele diversiteit in de kleuterklas

Basisvertrouwen in de klas

Werken aan persoonlijkheid