Kartrekkers in de onderbouw

De kartrekker, de teacher leader, de initiator, de bewegingmaker. Allemaal benamingen voor diegenen die in het onderwijs een verandering in gang kunnen zetten. Hoe zou dat eruit kunnen zien?

Op een vrijdagmiddag interviewt Alma Rikkerink de tiende deelnemer voor haar onderzoek naar structurele kwaliteitsverbetering in het basisonderwijs. Zij, zelf ook teacher leader, is op zoek naar inspirerende voorbeelden in de onderbouw over kartrekkers op basisscholen. Vragen die in het onderzoek centraal staan zijn: wie zijn deze mensen, hoe zijn zij opgeleid, aan welke thema’s wordt gewerkt, welke rollen krijgen ze binnen de school en waar lopen zij tegenaan?

Zie innoveren als een vorm van leren

Het teacher leadership
Leerkrachten jonge kind nemen de laatste jaren steeds meer initiatieven om het kleuteronderwijs te verbeteren. Eén van de redenen blijkt frustratie te zijn. Zij voelen dat ze de regie zijn kwijtgeraakt, bijvoorbeeld door de invoering van nieuwe methodes en methodieken die, behalve in de hogere groepen, ook in de onderbouw worden geïmplementeerd. Zij voelen zich beperkt in hun rol, doordat ze onderwijs uitvoeren dat ze niet zelf ontworpen hebben en dat ze niet passend vinden bij de ontwikkeling van de kleuter. Steeds meer leerkrachten steken hun nek uit, gaan met hun leidinggevende in gesprek en op zoek naar ontwikkelmogelijkheden. Zij zijn op zoek naar wetenschappelijke onderbouwing die past bij hun inzichten en gevoel.
Rikkerink is voorzitter van de professionele leergemeenschap Jonge Kind bij het Kennisnetwerk Lerende Leraren. Zij is op zoek gegaan naar mensen die hun succesverhaal op het gebied van innovatie in de onderbouw willen delen. Via het Kennisnetwerk komt zij in contact met de expertgroep Academische Opleidingsscholen. Rikkerink heeft een tiental mensen uit deze expertgroep geïnterviewd en specifiek gevraagd naar hun ervaring op het gebied van het teacher leadership. Zij constateerde dat een groot deel van hen een masteropleiding heeft gevolgd. De master Leren en Innoveren is hiervan een voorbeeld. Na het volgen van een masteropleiding kregen deze leerkrachten veelal de rol van teacher leader binnen de organisatie. Zij zijn toegerust om zelfstandig een ontwerponderzoek uit te voeren en weten hoe zij veranderingen kunnen implementeren en innovaties kunnen laten slagen.

De teacher leader
Een teacher leader is volgens Malmberg (2018) ‘een excellente leerkracht met interpersoonlijke kwaliteiten als reflectie, goed kunnen samenwerken en flexibiliteit’. Een leerkracht met passie en enthousiasme voor onderwijs en innovatie. Een leerkracht met ambitie voor uitdaging. Groei en een leven lang leren zijn onlosmakelijk verbonden met de teacher leader. In plaats van uitvoerder, wordt de leerkracht mede-eigenaar van het onderwijs dat wordt gegeven. Dit zorgt voor gemotiveerde teacher leaders met als resultaat beter onderwijs aan leerlingen.

Vijf kenmerken van een teacher leader
1. Het werk van een teacher leader gaat verder dan haar eigen klaslokaal.
2. Teacher leaders ondersteunen professionele ontwikkeling in de eigen school.
3. Teacher leaders zijn betrokken bij besluiten over het beleid van de school.
4. Teacher leaders zetten zich in om het leerproces en de leerprestaties van de leerlingen te vergroten.
5. Teachers leaders zetten zich in om verbetering en verandering teweeg te brengen voor de gehele schoolorganisatie.

Voorwaarden om te slagen bij een innovatie
Onderzoeker Suzanne Verdonschot vindt dat innoveren als een vorm van leren gezien kan worden. In plaats van de benaming teacher leader gebruikt Verdonschot (2020) in haar onderzoek de term ‘bewegingmaker’ en ‘initiator’. Zij stelt dat deze persoon veel kans van slagen heeft als hij of zij aan twee voorwaarden voldoet. De initiator heeft enerzijds een sterke persoonlijke betrokkenheid en weet waar het hem of haar om te doen is bij de vernieuwing waaraan gewerkt wordt. Anderzijds bestaat de beweging uit een concrete manifestatie waarin de vernieuwing vorm krijgt, datgene waar iemand aan werkt in de praktijk. Bij de interviews in het onderzoek van Rikkerink (2020) blijken een heel aantal concrete manifestaties te zijn gelukt. Zo zijn diverse initiatiefnemers op hun scholen bezig gegaan met een ontwerponderzoek gericht op begrijpend luisteren, ontwikkelingsvoorsprong of afstandsonderwijs aan kleuters. Op dit moment is het schoolbrede thema ‘eigenaarschap bij leerlingen’ een vaak voorkomend onderwerp bij de deelnemende academische scholen.

Figuur 1 – Eigenaarschap bij leerlingen. Uit: ‘Van kleine doorbraak naar grootschalige vernieuwing’ (Verdonschot, 2020)

Voor wie ook van plan is om iets te veranderen in de onderbouw, en als initiatiefnemer of kartrekker het kleuteronderwijs wil verbeteren, zijn verschillende aspecten van belang voor het slagen van jouw beweging, al dan niet door middel van een ontwerponderzoek. Ten eerste moet je als initiator een bepaalde plek en aanzien binnen de school verworven hebben en goed contact hebben met je collega’s en leidinggevende. Naast de verworven positie van een initiator in een team, zegt Bijlsma (2021) dat ook de diversiteit in opleidingsniveaus binnen een team van invloed kan zijn op een krachtige schoolontwikkeling. Ten tweede is het belangrijk dat de school een duidelijke visie en beleid heeft op het gezamenlijk leren en gedeelde verantwoordelijkheid. Binnen zo’n visie weet de schoolleider dat loslaten een kunst is en staat hij of zij open voor zelfsturing binnen een lerende cultuur. De initiator heeft, volgens Rikkerinks (2020) onderzoek, ten derde een goed netwerk nodig en tenslotte zijn tijd en geld randvoorwaarden, die zorgen dat de innovatie kans van slagen heeft.

Knelpunten
Aan de geïnterviewden is tevens gevraagd naar knelpunten bij hun rol als teacher leader. Zij geven aan dat andere leerkrachten zich buitengesloten kunnen voelen en zich daardoor niet uitgenodigd voelen om actief bij te dragen aan schoolontwikkeling en innovaties. Marco Snoek beaamt dit in zijn rapport over Teacher Leadership. Hij geeft aan dat het inbedden van leiderschap van leerkrachten een krachtige ondersteuning blijkt te zijn voor ze om hun leiderschap vorm te geven. Het Teacher Leadership is een vorm van erkenning van de leiderschapspositie. Tegelijk kan de benoeming van de teacher leader het leiderschap van andere leraren belemmeren en ontstaat het gevaar dat teacher leaders als een soort verlengstuk van het management worden gezien (Snoek, Hulsbos, & Andersen, 2018).

Door het inzetten van een teacher leader of initiator krijgt de hele schoolontwikkeling een boost

Voorbeeld van een geslaagde innovatie
Tijdens de interviews heeft Rikkerink specifiek gevraagd naar inspirerende voorbeelden van veranderingen die geslaagd zijn in de onderbouw. Een goed voorbeeld betreft een ontwerponderzoek met de onderzoeksvraag: op welke manier kunnen wij de aansluiting van groep 3 op groep 2 soepeler laten verlopen? Op basisschool De Wiekenberg heeft het onderzoeksteam onder leiding van teacher leader Fenne de Boer bewust gekozen voor deze omkering. Zij zag vaak dat scholen werkten aan de aansluiting van groep 2 naar groep 3. Door dit om te keren, merkte zij dat leerkrachten van groep 3 meer zijn gaan nadenken over het werken met thema’s en speelhoeken zoals dat bij de kleuters vanzelfsprekend is. Het team is begonnen in de vooronderzoeksfase met behoefte- en literatuuronderzoek. Het probleem werd samen verkend en geanalyseerd. Er werden criteria opgesteld waaraan hun oplossing zou moeten voldoen. Randvoorwaarden, zoals de periode en het beschikbare budget, zijn onder de loep genomen in deze fase. Volgens Van den Berg en Kouwenhoven (2008) vormen inspirerende voorbeelden een waardevolle bron voor ontwerponderzoek. De onderzoeksgroep van De Boer heeft tijd genomen om bij andere scholen op bezoek te gaan. Ze stelden daarbij gerichte vragen aan hun collega’s over het soepel verlopen van de overgang van de kleuterfase naar het schoolkind in groep 3. Vervolgens is de onderzoeksgroep gestart met de ontwerpfase. De tweede fase is de ontwerpfase waarin de gekozen oplossing in een cyclisch proces van ontwerpen, evalueren, overleggen en bijstellen tot stand komt (Van den Berg & Kouwenhoven, 2008). Basisschool De Wiekenberg heeft aan het eind van het ontwerponderzoek gekozen voor het inzetten van het digikeuzebord ter ondersteuning van de speel-leeractiviteiten in groep 1, 2 én 3. Ook wordt nu in groep 3 meer gewerkt met prentenboeken om het begrijpend luisteren te stimuleren. Tenslotte is het leerlingrapport inhoudelijk aangepast, zodat het beter op elkaar aansluit.

Meerwaarde van een teacher leader
De deelnemers aan Rikkerinks onderzoek geven aan dat het niet per definitie zo is dat de initiator de masteropleiding tot teacher leader heeft afgerond. Wel is het van belang dat zo’n initiator iemand is die kennis heeft van onderwijsinnovaties en specifiek van het ontwerponderzoek. Hij of zij is de drijvende kracht om de onderzoekende houding bij de collega’s aan te wakkeren. De initiator stimuleert de kritische houding en heeft een duidelijke ondersteunende rol in de schoolontwikkeling. Vaak is hij of zij de verbinder tussen het team en, op academische basisscholen, ook de studenten op het vlak van onderzoek.
Daarnaast geven de deelnemers aan dat de initiator voorzitter kan zijn van een werkgroep bestaande uit betrokken leerkrachten. Hij of zij kan onderdeel zijn van het managementteam en heeft vaak een coachende rol voor collega’s die meehelpen om het onderzoek uit te voeren. Ook zeggen deelnemers dat zij, door de toewijzing van die rol, een enorme persoonlijke ontwikkeling doorgemaakt hebben. Zij ervaren een belangrijke verantwoording en hebben in toenemende mate weer plezier in hun werk gevonden.
Conclusie: door het inzetten van een teacher leader of initiator krijgt de hele schoolontwikkeling een boost op het niveau van het management, de leerkrachten zelf en uiteindelijk natuurlijk óók van de leerlingen.

De auteurs dragen het artikel op aan lector Ellen van den Berg, academic director van de masteropleiding Leren en Innoveren, die kortgeleden is overleden. Zij heeft altijd uitgedragen dat leerkrachten kennis moeten blijven vergaren en samen met elkaar in netwerken moeten gaan leren.

Literatuurlijst

• Malmberg. (2018, maart 6). van excellente leraar naar teacher leader. Opgehaald van Onderwijs van Morgen: https://www.onderwijsvanmorgen.nl/ovm/van-excellente-leraar-naar-teacher-leader/
• Snoek, M., Hulsbos, F., & Andersen, I. (2018, mei 6). Teacher Leadership. Hoe kan het leiderschap van leraren in scholen versterkt worden? Opgehaald van Kenniscentrum Onderwijs en Opvoeding: https://www.hva.nl/kc-onderwijs-opvoeding/gedeelde-content/contentgroep/teacher-leadership/home.html
• Van de Berg, E., & Kouwenhoven, W. (2008). Ontwerponderzoek in vogelvlucht. Tijdschrift voor lerarenopleiders, 20-26.
• Verdonschot, S. (2020). Van kleine doorbraak naar grootschalige vernieuwing. Utrecht: FCE Foundation for Corporate Education.

Zoeken

Kartrekkers in de onderbouw

Een kijkje bij een PLG

Samenwerking voor- en vroegschool

Inloggen

Kartrekkers in de onderbouw

Gerelateerde artikelen

Vroegsignalering doe je samen

PO-Raad en het jonge kind

Leerkracht en mediaopvoeding

Een kijkje bij een PLG

Samenwerking voor- en vroegschool